Besin gereksinimleri ve canlılar için besin ana türleri

Her canlı normal yaşantısını devam ettirebilmek için belirli bir besin kalitesine ve miktarına gereksinim duyar. Gerekenden az olursa beslenme yetersizliği, fazla olursa aşırı beslenme belirtileri göstermeye başlar. Bir sıcakkanlı hayvanın hiç hareket etmeden temel yaşamsal işlevlerini yürütebilmesi için gerekli en az enerjiye bazal metabolizma denir. Bu değer, insanlar için yetişkin erkeklerde 1600-1800 kcal/gün, yetişkin kadınlarda 1300-1500 kcal/gündür.

Besin yalnızca enerji gereksinimi için alınmaz biyosentez, büyüme, tamir ve  üreme için de besine gereksinimi vardır. Şimdi kısaca besin gruplarına göre bu gereksinimleri gözden geçirelim.

Karbonhidratlar, genellikle organizmaya enerji sağlamak amacıyla kullanılırlar. Enerji amaçlı kullanılmalarının yanında diğer besinlerin oksidasyonunda ve karaciğerin normal çalışmasında önemli rol oynarlar. Bunlar çoğunlukla bitkisel, ancak süt şekeri ve glikojen gibi çok az bir kısmı hayvansal kökenlidir.

Yağlar, enerji kaynağı olarak kullanılırlar. Bunun yanında önemli yapılara da katılırlar. Ayrıca yağda eriyen vitaminleri taşırlar. Günlük gereksinimi bir insanda kilo başına 50-100 gram kadardır. Günde 300 gr’dan fazlasını sindiremeyiz ve büyük bir kısmı dışkı ile atılır. Kolesterol ise hücre zarının geçirgenliğini, su ve diğer maddelerinin içeriye girmesini ayarlar, sinirlerde yalıtıcı olarak bulunur, eşey hormonlarının ve diğer steroitlerin yapısına katılır. Yağların fazlalığı damarlarda bozulmalar ve sonunda ani kalp rahatsızlıklarının ortaya çıkmasına neden olur.

Proteinler, Hücre yapısında ana organik madde olarak bulunurlar. Organizmanın yapısına yaklaşık olarak %16 oranında katılırlar. İnsanda günlük gereksinme kilo başına en az 1 gramdır. Tükrük, epitel döküntüleri ve dökülen saç gibi harcanan proteinlerin yerine yenilerinin oluşturulması zorunludur.

Proteinlerin yapıtaşları olan aminoasitlerin bazıları vücutta yapılabilmektedir, bunlara endojen aminoasitler denir. Bazıları ise dış kaynaklardan alınmak zorundadır. Bunlara da eksojen aminoasitler ya da temel aminoasitler denir. Proteinler normal olarak vücutta depo edilmez, bir miktar kasta ve kan plazmasında bulunur. Protein yetersizliğinde, yorgunluk hissedilir, hastalıklara direnç azalır, hafıza zayıflaması, saç dökülmesi görülür ve karaciğer işlevlerinde bozukluklar ortaya çıkar. Ateşli hastalıklarda ve emzirme dönemlerinde proteine gereksinimi artar.

Hayvanlar organik bileşiklerin yanında az miktarda da olsa inorganik bileşiğe gereksinim duyarlar. Mineraller enzim yapılarına katılırlar, kanın ozmotik basıncının ayarlanmasında, kas kasılmasında, sinirsel ileti vb. işlevlerde çok önemli görevleri vardır. Ayrıca kemik dokusu gibi bazı yapılarda önemli elemanlardır.

Et, peynir, süt ve sebzeler zengin mineral kaynaklarıdırlar. Kan ve vücut sıvısı % 0.9 oranında tuz içerir. Bunun çoğu NaCl’ dir. Sıcak ortamlarda yaşayanlar, çalışanlar, ağır iş yapanlar daha fazla terledikleri için, yeteri kadar tuz almalıdırlar. Tuz oranının düşmesinde kasta kramplar ve ısı tüketilmesi ortaya çıkar.

Canlılar için önemli bazı minerallerden kalsiyum (Ca) kemik ve diş yapısına katılır. Kas kasılmasında ve kan pıhtılaşmasında görev yapar. İnsanda Ca metabolizmasını Paratiroit bezinin parathormonu düzenler.

Fosfor (P), kemiklerin ve dişin yapısına Ca ve Mg tuzları halinde katılır. Nukleik asitlerin ve ATP nin yapısına, ayrıca şeker ve yağ asitlerinin fosforilazyonuna katılmakla önemli bir görev üstlenmiştir. Kanda %3-5 mg. kadar bulunur. İnsanda günlük gereksinim 800 mg. kadardır.

İyot (I), tiroid bezinin salgısı tiroksin hormonunun yapısına katılır. Eksikliğinde guatr olarak bilinen hastalık ortaya çıkar. İnsanda günlük gereksinimimiz 0.001 mg/kg kadardır.

Demir (Fe), insan vücudunda yaklaşık 4-6 gr. kadar bulunur. Bu miktarın %75’i kandaki hemoglobin ve kastaki miyoglobin yapısında yer alır. Kadınlarda adet olayı nedeniyle demir gereksinimi daha fazladır. Günlük gereksinme erkeklerde 0.7-1, kadınlarda 1.2-2 mg.’dır.

Klor (Cl), daha çok NaCl ve KCl şeklinde bulunur. En çok mide salgısında HCl olarak bulunur. Hiçbir zaman organizmada depo edilmezler. Günde 15 gr. kadar gereksinim vardır.

Sodyum (Na) Sodyum daha çok vücut sıvılarında bulunur ve dokularda suyun tutulmasında, görev yapar. Ayrıca sodyum-potasyum pompasında çok önemli görevi vardır.

Potasyum (K), potasyum kas ve diğer dokularda bulunur. Vücuttan suyun atılmasında görev yapar. Ayrıca sodyum gibi sodyum-potasyum pompasında çok önemli görevi vardır Potasyumun az miktarlarda uyarıcı, fazla miktarlarda felç edici özelliği vardır.

Organizmalar için gerekli olan başka inorganik tuzlar da bulunmaktadır. Bunlardan Magnezyum (Mg), kemik yapısında, ATP yapımında rol alan enzimlerin bileşimlerinde bulunur. Kas kasılmasında görev yapar. Kükürt ve Sülfatlar (SO4-2), protein yapısına katılırlar. Brom (Br), hipofiz bezi işlevinde görevlidir. Flor (Fl), diş ve kemik yapısına, Bakır (Cu), enzim yapısına katılır. Ayrıca yapıya ve enzimlerin oluşumuna katılan diğer eser halindeki elementler silisyum, alüminyum, mangan, çinko, stronsyum’dur

Su, Canlılar için en önemli maddedir. Organizmanın büyük bir kısmını oluşturur. Eksojen ve endojen kökenli olarak ikiye ayrılır. Endojen su, metabolizma ile meydana gelen, eksojen su ise dışarıdan alınan sudur. Günlük su gereksinimi çeşitli faktörlere bağlı olarak değişir.

Su canlıda çözücü özelliği, taşıma (dolaşım) görevi, kimyasal olaylara katılma, bazı fiziksel olaylar için ortam oluşturma vb. gibi bir çok önemli fonksiyona sahiptir.

Vitaminler, genel olarak basit organik bileşiklerdir ve alınan besinlerin arasında belirli oranlarda bulunmaları gereklidir. Tüm canlılar değişik de olsa vitaminlere gereksinim duyarlar. Fakat her canlı farklı bileşiklerin sentezini yapabildiğinden birisi için vitamin olan bir bileşik diğer canlı için olmayabilir. Örneğin C vitamini yalnız insanlar, maymunlar ve kobaylar için vitamindir. Diğer hayvanlar da ise sentezlendiği için vitamin değildir. Böcekler yalnız kolesterol ve B vitaminine ihtiyaç duyarlar. Bu durumda vitaminin canlı tarafından sentezlenmemesi ve mutlaka dışarıdan alınması gereklidir. Vitaminler metabolizmal faaliyetler için görev yapan koenzimlerin önemli bir kısmını meydana getirir. Vitaminler yağda eriyenler (A, D, E, K) ve suda eriyenler (B grubu ve C) olmak üzere iki grupta toplanırlar.