Gastrointestinal bezlerin uyarılma mekanizmaları nelerdir?

Lokal uyarılar: Gastrointestinal kanalda besinin mekanik varlığı; genel olarak bezlerin bulunduğu bölgeden bazen de komşu bölgelerden sindirim sıvılarının büyük miktarlarda salgılanmasına yol açar. Lokal etkilerin bir kısmı besinle bizzat temas eden yüzeydeki bez hücrelerinin doğrudan doğruya uyarılması sonucu meydana gelir. Örneğin; epitel yüzeyindeki goblet hücreleri esasen bu şekilde uyarılırlar. İntestinal bezlerin uyarılması ise şu üç etkenden birisi ile gerçekleşir:
1- dokunma uyarısı,
2- kimyasal uyaranlar,
3- barsak distansiyonu.

Bu uyarıların neden olduğu refleksler, yüzeydeki mükoz hücreler ve mukozanın daha derin bezlerine intestinal duvardaki miyenterik pleksus yolu ile iletilirler. Bunların etkisi ile barsak motilitesi dolayısıyla sekresyon artar.

Sekresyonun otonom kontrolü: Parasempatik sinirlerin sindirim kanalını uyarması bezlerin salgı miktarını artırır. Bu özellikle vagus ve diğer kraniyal parasempatik sinirlerle innerve edilen sindirim kanalının üst kısmındaki bezler (tükrük bezleri, özofageal ve gastrik bezler, pankreas ve duodenumdaki Brunner bezleri ve ayrıca pelvik parasempatik sinirlerle innerve edilen kalın barsağın distal kısmı için doğrudur.

Gastrointestinal kanalın bazı kısımlarında sempatik sinirlerin uyarılması, bezlerin sekresyonunda hafif bir artmaya neden olur. Ancak intestinal bezler sempatik uyarımla inhibe olurlar.Özellikle; Brunner bezlerinin inhibisyonu önemlidir. Çünkü bunların inhibisyonu, duodenumun başlangıç kısmını mideden gelen asitli sindirim sıvılarına karşı korunmasız bırakır ve böylece peptik ülser gelişmesine yol açar.

Hormonal düzenleme: Hormonların bazıları mide ve barsaklarda salgıların hacim ve karakterlerinin düzenlenmesine yardım ederler. Bunlar barsak lümeninde besinin bulunmasına bağlı olarak gastrointestinal mukoza tarafından salgılanırlar ve kan yoluyla salgısını uyaracakları bezlere taşınırlar. Bu tip uyarılma, besinler mide veya duodenuma girdiklerinde, mide suyunun veya pankreas sıvılarının açığa çıkışını artırmada önem taşır.

Sekresyonun esas mekanizması
Organik maddelerin sekresyonu: Deneysel çalışmalar bez hücreleri tarafından oluşturulan salgının esas prensiplerini şu şekilde ortaya koymuştur.

1-Salgının yapımı için gerekli besin maddeleri kapillerden bez hücresine difüzyonla geçmeli veya aktif olarak taşınmalıdır.
2-Hücre içindeki mitokondriler, adenozin trifosfat(ATP) yapımı için oksidatif enerji sağlarlar.
3-Uygun besin maddeleri ile birlikte adenozin trifosfat’dan elde edilen enerji, organik maddelerin yapımında kullanılır. Yapım endoplazmik retikulumda olur. Endoplazmik retikulumdaki ribozomlar salgılanan proteinlerin yapımından sorumludur.
4-Salgılanan maddeler endoplazmik retikulumun tübülüsleri vasıtasıyla hücrelerin sekretuar uçlarının yakınında bulunan golgi cihazının vesiküllerine akarlar. Tüm yolu 20 dakikada alırlar.
5-Daha sonra bu maddeler konsantre edilir ve salgı granülleri şeklinde sitoplazmaya geçerek, salgı hücrelerinin apikal uçlarında depo edilirler. Sinirsel yada hormonal uyarı ile bezin lümenine atılırlar. Kabul edildiğine göre sinyal hücre zarının kalsiyuma karşı geçirgenliğini artırır ve böylece kalsiyum hücre içine girer. Kalsiyum salgı veziküllerinin hücre membranı ile kaynaşmasına ve dış yüzeylerinin yırtılarak açılmasına neden olur. Böylece içeriklerini dışarıya boşaltırlar. Bu olaya ekzositoz adı verilir.

Su ve elektrolit salgılanması: Bezlerde salgı yapımı için, organik maddelerle birlikte yeterli miktarda su ve elektrolitlerinde bulunması gerekir. Sinir uyarısının hücre zarının bazal kısmı üzerinde özel bir etkisi vardır. Bu etki klor iyonlarının aktif transport ile hücre içine girmesine yol açar. Hücre içinde negatif iyonların artması pozitif iyonlarında hücreye girmesine sebep olur. Her iki iyonun artması ise suyu içeriye çeken osmotik bir kuvvet oluşturur. Böylece hücre içinde hidrostatik basınç artar ve hücre şişer. Hücre içindeki basınç, hücrenin sekretuar kenarında küçük yırtılmalara yol açar. Bunun sonucu olarak su, elektrolit ve organik maddeler; hücrenin sekretuar ucundan dışarıya çıkarak bezin lümenine doğru akarlar.

Müküsün yapısı ve gastrointestinal kanaldaki önemi
Müküs; su, elektrolitler ve birkaç glikoproteinden oluşan koyu bir salgıdır. Müküs besinlerin gastrointestinal kanal boyunca kolayca kaymalarını sağlar ve ayrıca epiteli sıyrılmaya ve kimyasal etkilere karşı korur. Özelliklerini şöyle sıralayabiliriz.

1-Yapışkan bir özelliği vardır. Besinlere veya diğer parçacıklara sıkıca yapışarak onları ince bir tabaka halinde sarar.
2-Barsak duvarını kaplayan ve besin parçacıklarının mukoza ile doğrudan temasını önleyen yeterli bir kitlesi vardır.
3-Sürtünmeye karşı direnci düşüktür. Bu nedenle parçacıklar epitel boyunca büyük bir kolaylıkla kayabilirler.
4-Müküs feçes kitlelerini oluşturmak için feçes partiküllerinin birbirine yapışmasını sağlar.
5-Müküs gastrointestinal enzimlerin sindirimine karşı çok dirençlidir.
6-Müküs mukopolisakkaritlerinin amfoterik özellikleri vardır. Dolayısıyla az miktardaki asit veya alkalileri tampone edebilirler.