Çekinik genler ve baskın özellikler ile ilgili sorularım var.

Merih Kara

Öncelikli olarak lise biyolojisi anlatan olayın arka perdesini de bilerek, evet, lise biyolojisinde görülen Kalıtım konusu, akademik düzeyde anlatılan için sadece bir giriş niteliği taşıyabilir. Lisede görülen biyoloji dersinde tanımlar, mendel ilkeleri, mono ve dihibrit çaprazlamalar ve bazı özel durumlardan bahsedilir. Ancak akademik düzeyde bu tanımlar ve konular/özel durumlar kullanılır, yorumlanır ve üzerine çalışılır. Baskın/çekiniklik ilkesi mendel genetiğinden gelen bir ilkedir, bazı genler için doğru iken bazıları için böyle birşey söylenemez çünkü pleiotropizm, çok alellik vb.(özel durumlar) mevcuttur. 

Sorunuza gelecek olursak; 

Çekiniklik/baskınlık ya da özel durumların fenotipte nasıl etki gösterdiklerini açıklamak gerekir. Öncelikle enzim, protein sentezi ve gen kavramlarını birleştirmeliyiz. Kısaca özetleyecek olursak;

-DNA nükleotidlerden oluşur ve içerisindeki belli nükleotid dizilimleri genleri ifade eder.

-DNA, protein sentezi sırasında iki ipliğini açar ve bu genler belli enzimler tarafından okunup mRNA'ya çevrilir ve ribozoma iletilir.

-Ribozom, bu mRNA'da okunan gene tekabül eden amino asitleri bir araya getirip birbirine bağlar ve proteinleri oluşturur.

-Bu proteinler daha sonrasında post-translasyonel modifikasyon dediğimiz işlemden geçer ve kendilerine özgül yapıları kazandırılır. Bu adımdan sonra protein işlev kazanabilir, yani bir enzim görevi üstlenebilir.

Bahsettiğiniz pigment üretiminden tam olarak yukarıda bahsettiğim mekanizma sorumludur. Bir örnek ile açıklamama izin veriniz; örneğin, elimizde 2 adet gen 3 adet durum olsun, A geni baskın özellik gösteriyor ve fonksiyonel bir enzim üretiyorken, a geni çekinik özellik gösteriyor ve fonksiyonel olmayan bir enzim üretiyor olsun. Elimizdeki 3 adet duruma gelecek olursak, bir birey bu gen bakımından ya homozigot ya heterozigot olabilir. AA, Aa, aa bizim göreceğimiz genotip olacaktır. Şimdi, eğer bu bir AA genotipine sahip ise sonuç olarak çok fazla fonksiyonel protein üretecek ve eğer bu proteinler söz konusu pigment üreten proteinler ise bunun sonucunda da fazlaca pigment üretilecektir. Fazla pigment çok renk anlamına gelir, tabii ki burda üretilen pigmentin rengi önemlidir ancak örnek vermek gerekirse koyu kahverengi alabiliriz. Aa durumunda ise orta seviyede bir pigment üretimi olacaktır ve ne tam koyu ne tam açık bir fenotipe ulaşılacaktır. aa durumunda ise herhangi bir fonksiyonel protein sentezi yok o sebepten bu bölgede renk görülmeyecektir. Umarım melezlik-kumrallık sorusuna cevap olmuştur.

Göz rengi hakkında konuşmak gerekirse, göz rengi özelliği birden fazla gen tarafından kontrol edilen bir özellik olması sonucuyla çok fazla ve farklı fenotipe rastlayabiliyoruz çünkü burada örnek adına verilecek sorumlu gen dizisi: AabBccDdeEFFgg... gibi bir dizi olacaktır. Gen dizisinde fazla genin bulunması bu genlerin kombinasyon sayısını artırmaktadır ve bu sebeple bahsettiğim fazla sayıda fenotipe rastlıyoruz.

Kahverengi-yeşil gözlü aileden, mavi gözlü çocuk olması durumu (bu renkler durumumuzu sağlamasa da olay ) tabii ki mümkündür ancak bunun için güzel bir orana ihtiyacınız olacaktır ki bu da olasılık bazlı düşünülürse zor bir ihtimaldir. Şöyle düşünebilirsiniz, herhangi bir renk belli ana renklerin belli oranlarından oluşur. Örnek adına devam etmek gerekirse çocuğun mavi gözlü olması için kahverengi pigment az sentezlenmeli, yeşil gözlü pigment ise bu az sentezlenen kahverengi pigmentlerle karıştığından çıplak göze mavi görülecek kadar sentezlenmeli. Bu koşullar altında bu ailenin çocuğu mavi gözlü olabilir ancak burada olayı daha fazla karıştırmamak adına bahsetmediğim faktörler de söz konusudur. 

Bir yanlışım varsa lütfen düzeltiniz. Teşekkürler.